NIKOLAAS VAN KOMEN

DE GROTE ONBEKENDE

DEEL 1

door Lia Schouten en  Aad Kleijweg

Grote onbekende in de titel slaat op het feit dat we de naam Nikolaas van Komen als pijpenmaker in de archieven vooralsnog niet zijn tegengekomen. Ook in de boeken en het PKN blad hebben wij, wel pijpjes met zijn initialen, maar nergens zijn naam  terug kunnen vinden. Toch heeft deze pijpenmaker een groot assortiment aan pijpen op de markt gebracht die wij bij deze onder de aandacht willen brengen. Daarmee hopen wij deze pijpenmaker iets meer bekendheid te geven. Hopelijk draagt dit artikel voor menig pijpenverzamelaar weer iets bij voor determinatie in zijn verzameling. Bij het schrijven van dit artikel zijn ons 15 verschillende modellen bekend uit desbetreffende mallen. Van de pijpenkopjes hier beschreven zijn er negen op één vindplaats in Schoonhoven gevonden. De overige pijpenkopjes zijn toegevoegd om van Nikolaas van Komen zijn assortiment een zo'n uitgebreid mogelijk beeld te verkrijgen. Van de negen in Schoonhoven gevonden zijn er drie ongerookt, mogelijk afkomstig van stortmateriaal.  In het hoofdstuk Schoonhoven van de jubileumuitgave De Kleipijp als bodemvondst zien wij als eerste afbeelding een pijpenkop met links een ooievaar met ernaast de initialen NK en op de rechterzijde de tekst Schoonhoven. Genoeg bewijzen vinden wij om aan te nemen dat Nikolaas van Komen zijn pijpen heeft gemaakt in Schoonhoven. Dat wij Nikolaas van Komen zijn naam toch kennen komt omdat twee van de negen in Schoonhoven gevonden pijpenkopjes zijn naam volledig dragen boven de initialen NK. Vergelijken we de zijmerken met die van andere pijpenmakers in Schoonhoven dan moeten wij concluderen dat Nikolaas van Komen in een groot deel van het derde kwart van de achttiende eeuw werkzaam geweest is. Hij heeft zijn pijpjes gemerkt met de initialen NK, NVK en NVKO. De pijpenmakers van Schoonhoven kregen 2 februari 1767 hun pijpmakersgilde. Vanaf dat moment werd in de gildenbrieven gesteld dat de V van het tussenvoegsel van in de naam werd toegevoegd aan de initialen om zo meer onderscheid te krijgen in de merken. Ook Nikolaas van Komen werkte hier aan mee en plaatste de initialen NVK eerst nog op zijn parelkroon pijpjes en later op zijn pijpjes met bladerkroon.

BESCHRIJVING VAN DE PIJPENKOPJES.

Van de hier beschreven pijpenkopjes behoren de meeste tot de grove zijmerk pijpjes met een korte steel. De merken die hij gebruikte zijn vergelijkbaar met andere collega's die in het derde kwart van de 18e eeuw werkzaam waren in Schoonhoven, maar ook in Gorinchem en Utrecht. Drie wijken er af omdat ze aan beide zijden van de ketel zijn bewerkt, het zogenaamde dubbelmerk. Één wijkt af omdat het een rondbodem model is. En één wijkt af omdat deze qua model en versiering de allure heeft van een Goudse reliëfdecoratie pijp met hielmerk en een radering rondom de ketelrand.

De pijpenkop op afbeelding 1 die wij alleen als tekening tot onze beschikking hebben is qua model een overgangsvorm van trechter naar ovoide. Op de linkerzijde van de ketel zien we de ooievaar met links en rechts de initialen NK van de pijpenmaker Nikolaas van Komen. Op de rechterzijde lezen we Schoonhoven de plaats waar Nikolaas van Komen werkzaam is geweest. Op pijpenkop Afbeelding 2 zien we zijn volledige naam in twee regels boven zijn intialen staan en op het pijpenkopje afbeelding 3 is zijn naam in drie regels aangebracht. Het graveerwerk is zeker geen hoogstandje en wat rommelig aangebracht. Gezien de modellen van deze kopjes en omdat hij hier nog de initialen NK gebruikt denken wij dat deze pijpjes tot zijn vroege producten behoren van voor de oprichting van het pijpenmakersgilde in 1767.

Het lijkt een korte tijd in de mode geweest te zijn om je naam volledig boven je initialen op de kop te plaatsen. Zo zien wij dat bij de Utrechtse pijpenmakers Gerrit van Westdyk, Hendrik Versluijs en Joseph Peex en ook bij een tijd en plaatsgenoot Nicolaes Bakker. Veel pijpenmakers hebben dit voorbeeld echter niet opgevolgd maar hielden zich bij het plaatsen van de initialen. Vergelijken we de pijpenkopjes van Nikolaes Bakker Afbeelding 4 met die van  Nikolaas van Komen met zijn volledige naam dan zou de mal wel eens door de zelfde graveur bewerkt kunnen zijn. 

De pijpenkopjes van afbeelding 5 en 6 zouden uit de zelfde mal kunnen komen. Ze hebben beidde het zelfde merk de gekroonde IG met parelkroon met daarboven de initialen NVK. Wat echter opvalt is het merk van afbeelding 5 scherper is en dat de aan de afwerking meer zorg besteed is gezien de tremstrepen bij afbeelding 6. Het pijpenkopje op afbeelding 7 is een ovoide model met het zelfde reliëmerk als de pijpenkopjes van afbeelding 5 en 6, maar is niet in de zelfde mal gemaakt te zien aan de initialen NVK die groter zijn aangebracht. 

1a Collectie: Aad Kleijweg Afbeelding 10: 1b 2a Overgang Trechter naar Ovoide 2b Ooievaar gekroond NVK /  Ooievaar gekroond 2c -/- 2d 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Geen radering rondom ketelopening 2h Niet gerookt 3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

De pijpenkopjes op afbeelding 8 en 9 hebben een ovoide model en beidde het reliëfmerk gekroonde ooievaar met de initialen NVK met dat verschil dat de ooievaar op afbeelding 9 is verrijkt met een stralenkrans. Het pijpenkopje op afbeelding 10 heeft het zelfde model als het pijpenkopje op afbeelding 1.  Het reliëfmerk lijkt op die van pijpenkopje afbeelding 9. Echter bij dit exemplaar is er nog een ooievaar op de rechterzijde van de ketel geplaatst die de andere kant uitkijkt. 

1a Collectie: Freek Mayenburg  Afbeelding 11: 1b 2a Overgang Trechter naar Ovoide 2b Vis gekroond met de initialen NVK / Wapen van Groningen  2c -/- 2d 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Geen radering rondom ketelopening 2h   3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

Het pijpenkopje op afbeelding 11 komt qua model overeen met de pijpjes op afbeelding 1 en 10. Toevallig zijn het net de drie die aan beidde zijden bewerkt zijn. Bij dit kopje zien we op de linkerzijde van de ketel binnen een stralenkrans de gekroonde vis met de initialen NVK. Op de rechterkant prijkt het wapen van Groningen met de dubbel koppige adelaar

1a Collectie: Lia Schouten Afbeelding 12: 1b Schoonhoven 2a Ovoide 2b N gekroond met de initialen NVK 2c -/- 2d 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Geen radering rondom ketelopening 2h Niet gerookt   3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

De pijpenkop op afbeelding 12 is een ovoide model met het reliëfmerk N gekroond met daarboven de initialen NVK.  Van de gevonden pijpenkopjes in Schoonhoven is deze het meest gerookt. Bij de andere exemplaren lijkt het alsof er maar eenmaal uit gerookt is. Bij de initialen zien we dat de V duidelijk hoger geplaatst is zoals we dat ook wel kennen bij hielmerken. 

1a Collectie: Lia Schouten  Afbeelding 13: 1b Schoonhoven 2a Ovoide 2b IG Gekroond met de initialen NVKO 2c -/- 2d 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Geen radering rondom ketelopening 2h   3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7	1a Collectie: Lia Schouten  Afbeelding 14: 1b Schoonhoven 2a Ovoide 2b Vis gekroond met de initialen NVKO 2c -/- 2d 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Geen radering rondom ketelopening 2h   3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

Bij de pijpenkoppen op afbeelding 13 en 14 heeft Nikolaas van Komen nog de letter O, de tweede letter in zijn achternaam aan zijn initialen toegevoegd. Kennelijk was dit voor het pijpenmakersgilde niet bezwaarlijk. Het pijpenkopje op afbeelding 13 is een ovoide model met als reliëfmerk de gekroonde IG met de initialen NVKO. Het kroontje is een parelkroon waarbij de pareltjes op steeltjes lijken te staan. Pijpjes met een parelkroon zijn meestal wat vroeger gemaakt, wij denken dan ook dat oorspronkelijk alleen de initialen NVK boven de kroon gestaan hebben. De O is er later bij gegraveerd en staat daardoor iets te veel naar rechts. Zo mogelijk zouden we dus ook dit pijpje alleen met de initialen NVK kunnen vinden. Tevens kunnen we zien dat de kwaliteit van het graveerwerk van het pijpje op afbeelding 13 minder is dan het pijpje van afbeelding 14.   Het pijpenkopje op afbeelding 14 is een ovoide model met het bekende reliëfmerk de gekroonde vis met de initialen NVKO. Bij deze pijp zijn de initialen netjes midden boven de kroon geplaatst.

1a Collectie: Lia Schouten  Afbeelding 15: 1b Schoonhoven 2a Ovoide 2b Wapen van Zeeland /  Wapen van Groningen met tussen de koppen van de adelaars de initialen NK 2c -/- 2d Huismerk 2e Niet geglaasd 2f Gebotterd 2g Radering rondom ketelopening 2h Niet gerookt  3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

1a Collectie: Lia Schouten  Afbeelding 17: 1b Schoonhoven 2a Rondbodem 2b Imitatie wapen van Gouda 2c -/- 2d NK 2e Geglaasd 2f Gebotterd 2g Radering rondom ketelopening 2h   3a   3b   3c   4 Derde kwart 18e eeuw 5 Schoonhoven 6 Nikolaas van Komen 7

Bij het pijpenkopje op afbeelding 17 is de meeste moeite gedaan om een op Gouds gelijkend product op de markt te brengen. Het is een rondbodem model met rondom de ketelrand een radering. Op de plaats van de hiel is het merk NK gekroond gezet. Onderaan op de linkerzijde van de ketel is een op het wapen van Gouda gelijkende afbeelding geplaatst om de koper te misleiden. De pijp is met een agaatsteen perfect geglaasd en de persnaden zijn onzichtbaar weg gepolijst. 

Niet alle door Nikolaas van Komen gemaakte pijpjes zijn in dit artikel opgenomen omdat wij ze simpelweg niet in ons bezit hebben. Zo staat er in het boek Kleipijpen van W. Krommehoek en A. Vrij op blz. 103 nr. 528 een ovoide model met de gekroonde vis die in tegenstelling met afbeelding 13 de initialen NVK heeft, een kleinere vis en zonder de drie golfjes.

Bij het schrijven van dit artikel realiseren wij ons dat mogelijk in andermans verzamelingen nog andere modellen of andere merken van deze pijpenmaker aanwezig zullen zijn. Ook is het mogelijk met speurwerk in archieven dat er meer informatie valt te ontdekken over Nikolaas van Komen. Daarom horen wij als schrijvers van dit artikel dit graag. Mocht meer informatie over deze pijpenmaker bekend worden of een assortiment uitbreiding die de moeite waard is dan willen wij graag nog een vervolg aan dit artikel wijden.

Literatuur:

[1]   J.van der Meulen: (1988) De Kleipijp als bodemvondst Jubileumuitgave PKN] 

[2]    Krommenhoek, W. en A. Vrij, z.j. (1986). Kleipijpen drie eeuwen Nederlandse kleipijpen in foto's. Amstelveen